Shayboniylar o‘tkazgan islohotlar
Shayboniyxon davlatni iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustahkamlash yo‘lida qator islohotlar o‘tkazdi.
Birinchidan, u davlat boshqaruvida suyurg‘ol tizimini joriy etdi. Ya’ni zabt etilgan hududlarni boshqarish ishini o‘z farzandlariga, qarindosh-urug‘lariga, birodarlariga topshirdi. Bu haqda 3-mavzuda ma’lumot oldingiz. 1512-yilda shayboniylar Movarounnahrni tamoman egallagach, shayboniy sultonlar mamlakat viloyatlarini qayta taqsimlashni shayboniylarning eng nufuzli vakili Jonibek Sultonga topshirganlar. Uning ra’yiga ko‘ra Samarqand Ko‘chkunchixonga, Toshkent viloyati Suyunchxo‘jaga, Buxoro va uning atroflari Ubaydulla Sultonga doimiy merosiy mulk qilib berildi. Lekin suyurg‘ol mulklar bora-bora markaziy hokimiyatdan mustaqil bo‘lishga intilganlar.
Ikkinchidan, mamlakatda yer-suv qaytadan taqsim qilindi. Ko‘chmanchi qabila zodagonlari yengilgan mahalliy mulkdorlar mol-mulkini musodara qilish, sotish, egasiz qolgan yerlarni o‘zlariniki qilib olish yo‘li bilan mulklarini ko‘paytirib oldilar.
Uchinchidan, mamlakat ichida ijtimoiy hayotni tartibga solishga imkon beruvchi islohot ham o‘tkazildi. Keyingi 10 yil ichida soliqlar og‘irligidan va mulkdorlar jabr-zulmidan yer-suvlarini tashlab ketgan xo‘jaliklar yerlarini ishga tushirish masalasi ko‘rib chiqildi.
To‘rtinchidan, 1507-yilda pul islohoti o‘tkazildi. Bunga ko‘ra, mamlakatning hamma katta shaharlarida vazni bir xil — 5,2 gramm bo‘lgan yangi kumush tangalar hamda mis-chaqa pullar zarb qilinib, muomalaga chiqarildi. Bu islohot iqtisodiyotni tartibga solish va savdo-sotiqni jonlantirish maqsadida o‘tkazilgan edi. Ayni paytda, bu islohot dehqonlarning soliq to‘lash imkoniyatini oshirishga, davlat va xon mulkini ko‘paytirishga imkon berdi.
Shayboniyxon tomonidan amalga oshirilgan bu va boshqa tadbirlar, o‘z mohiyatiga ko‘ra, markaziy hokimiyatni mustahkamlashga xizmat qilishi zarur edi.
Muhammad Shayboniyxon vafotidan so‘ng boshlangan o‘zaro toj-u taxt kurashlari hamda Eron bosqinchilariga qarshi kurash mamlakat iqtisodiy hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu hol, o‘z navbatida, pulning qadrsizlanishiga olib kelgan. Natijada, oliy hukmdor Ko‘chkunchixon navbatdagi pul islohotini o‘tkazishga majbur bo‘lgan. Shu yo‘l bilan ahvolning bir maromga tushishiga erishilgan. Shayboniy Abdullaxon II o‘tkazgan pul islohoti ham Buxoro xonligi tarixida muhim ahamiyatga ega voqea bo‘lgan. U oltin pul zarb etishni yo‘lga qo‘ygan va uning tarkibiga qiymati past bo‘lgan boshqa ma’danlar aralashtirilmasligini qattiq nazorat ostiga olgan. Bu pullar xonlikning butun hududida muomalaga kirdi. Bu hol, o‘z navbatida, hokimiyatning yanada markazlashuviga, xazinaga katta daromad tushishiga olib keldi, savdo-sotiq yanada jonlandi. Shayboniyxon avlodlari keyinchalik Qashqadaryoning irmoqlaridan Kesh viloyati yerlarini sug‘orish uchun 10 dan ortiq kanallar qazitganlar. Sun’iy sug‘orish ishlari, ayniqsa, Abdullaxon II davrida keng rivojlangan. Masalan, 1556–1585-yillar oralig‘ida Zarafshon daryosida Karmana, Mehtar Qosim, Chahorminor, Jondor suv ayirg‘ichlari; Nurota tog‘ida Oqchob, Murg‘ob vohasida Hovuzixon suv omborlari qurilgan.
Bundan tashqari, Sangzor daryosidan Jizzax vohasiga Tuyatortar kanali, Somonjuq dashtini obodonlashtirishga xizmat qilgan Xoja Ka’ab kanali, Afshona kanali, Amudaryodan Chorjo‘yga, Murg‘obdan Marvga, Vaxshdan uning atrof vohalariga suv chiqarishga imkon beruvchi kanallar qazilgan.
Bundan tashqari, Abdullaxon II karvon yo’llarini qayta jonlantirish, sardobalar, karvonsaroylar qurish va ta’mirlashga ahamiyat berdi. 1577-yilda Buxoroda yirik usti berk bozor — Abdullaxon timi qurildi. Nurota tumanidagi Oqchob yaqinida
Beklarsoy darasida joylashgan qadimgi to‘g‘on qoldiqlari o‘rnida ulkan band (to‘g‘on) qurdirdi. Abdullaxon bandi uning ravoqlarini to‘g‘on tepasida turib ochishi yoki berkitishi mumkin edi. Maqsad esa o‘sha atrofdagi bo‘z yerlarni sug‘orib, dehqonchilikni rivojlantirish va yurtni obod qilish edi. Bu tadbirlar, o‘z navbatida, qishloq xo‘jaligi tarmoqlarining rivojlanishini ta’minlagan. Shayboniylar davrida ishlab chiqarish tarmoqlari bo‘lgan tikuvchilik, kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, qog‘oz va qurilish ashyolarini ishlab chiqarish rivojlangan.
Shayboniylar davrida davlat boshqaruvi
Buxoro xonligi ma’muriy jihatdan davlat boshqaruvi viloyatlar va tumanlarga bo‘lingan. Xonlikda oliy davlat idorasi temuriylar davridagidek dargoh deb atalgan. Uning tepasida xon turgan. Ijro etuvchi hokimiyat ham avvalgidek devon (vaziriik) deb atalgan. Unga devonbegi (bosh vazir) rahbarlik qilgan. Katta nufuzga ega bo‘lgan devonbegi ayni paytda davlatning moliya va xo‘jalik ishlarini ham boshqargan. Biroq shayboniylar davrida devon faoliyati temuriylar davridagidek nufuzga ega boʻlmagan. Bunga dargohdagi mansablar mavqeyining kuchli bormaganligi sabab bo‘lgan. Yana bir katta davlat mansabi — otaliq edi. Xon siyosatining viloyatlardagi ta’siri otaliq mansabiga tayinlanganlarning nufuzi bilan belgilangan. Xon viloyatlarni shahzodalarga taqsimlab berar ekan, ularga rahnamo etib o‘z nazoratchisini, ishongan kishisini tayinlagan. Bunday nazoratchi, ishonchli shaxs otaliq deb atalgan. Balog‘atga yetmagan shahzodalar ulg‘ayib, mustaqil faoliyat yuritgunlariga qadar viloyatlardagi davlat ishlarini ularning nomidan otaliqlar boshqargan. Yana bir davlat mansabi — parvonachi deb atalgan. Uning vazifasi xon farmonlarini, rasmiy hujjatlarni mas’ul shaxslarga, ijrochilarga yetkazishdan iborat bo‘lgan.
Dodxoh mansabida ishlagan amaldor dargohga tushgan arizalarni qabul qilgan va ularga javob qaytargan. Shuningdek, dodxoh mamlakatda adolat mezonlariga amal qilinishini ham nazorat qilgan. Muhim davlat mansablaridan yana biri — kо‘kaldosh mansabi edi. Bu mansabga xon sulolasiga eng yaqin shaxslardangina tayinlangan. Ko‘kaldosh xon siyosatiga fuqarolarning munosabatini o‘rgangan va bu siyosatning daxlsizligini ta’minlagan. Xon va shahzodalar o‘rtasidagi ichki munosabatlar masalasi bilan xon yasovuli mansabida ishlagan amaldor shug‘ullangan. Shayboniylar davlatida eshikog‘aboshi lavozimi ham muhim sanalgan. U dargoh xavfsizligi, undagi tartib hamda kelgan-ketganlardan xabardor bo‘lib turish masalalari bilan shug‘ullangan. Yuqori davlat lavozimlari ichida katta mavqega ega bo‘lgan lavozimlardan yana biri shayxulislom hisoblangan. Shayxulislom shariat qonunlari bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshirgan. Qozikalon bo‘lgan amaldor esa sud ishlariga yetakchilik qilgan. Yana bir muhim davlat lavozimi muhtasib (rais) deb atalgan. Bu lavozimni egallagan amaldor mamlakatda jamoat tartibining saqlanishini, diniy marosim va amallarga rioya qilinishini kuzatgan, bozorlarda narx-navo va tarozilarning to‘g‘riligini nazorat qilish bilan shug‘ullangan. Mehtar lavozimiga tayinlangan mansabdor esa zakot va boshqa tushumlardan tushgan mablag‘larni zarur o‘rinlarda ishlatishni nazorat qiluvchi amaldor hisoblangan. Xonlikda davlat lavozimi mansabdori hisoblanmasa-da, naqib unvoniga sazovor bo‘lgan shaxsning xon saroyida nufuzi baland bo‘lgan. Chunonchi, u xonning yaqin va ishonchli kishisi sanalgan. Ayni paytda, u davlat ichki va tashqi siyosati masalalarida xonning maslahatchisi ham hisoblangan. Zarur boʻlganda elchilik vazifasini ham bajargan.
Ichki ziddiyatlar
Shayboniylar davlatidagi ichki ziddiyatlar markaziy hokimiyat bilan mahalliy hokimiyat o‘rtasidagi ziddiyatlarda to‘la namoyon bo‘lgan. Shayboniylar davrida yer egaligining iqto, suyurg‘ol, tanho va jogir turlari bo‘lgan. Shayboniyxon davrida davlat katta-kichik mulklarga (suyurg‘olga) bo‘lib idora qilinardi. Bu hol suyurg‘ol egalarining markaziy hokimiyatdan ajralib chiqishiga sharoit yaratar edi. Shayboniyxon bu xatoni tuzatishga urinib, bo‘ysunishni istamagan mahalliy hukmdorlar mustaqilligini tugatishga, ayrim hukmdorlarni almashtirishga harakat qildi. Bu esa mahalliy hukmdor va zamindorlarning keskin noroziliklariga sabab bo‘ldi. Shayboniylar davrida mehnatkashlarning iqtisodiy ahvoli nochor edi. Ko‘pchilik omma yersiz bo‘lib, ijaraga yer olib ishlashga majbur edi. Asosiy soliq sug‘oriladigan yerdan olinadigan xiroj bo‘lib, daromadning 30–40 foizini tashkil qilardi.
Davlat muassasalari, qo‘shin va xon xonadoni xarajatlarini qoplash uchun toʻlanadigan soliq ixrojot deb atalardi. Davlat pulga muhtoj bo’lganida favqulodda soliqlar ham joriy etilgan. Aholi soliq va jarimalar toʻlashdan tashqari, mehnat majburiyatini ham oʻtashi kerak edi. Bu majburiyat aholini kanallar, zovurlar qazishga, yod va ko‘priklar qurishga, yem-xashak yigʻishga jalb etishni nazarda tutardi.
Naqib — o‘zlarini Muhammad (s.a.v.) payg‘ambarning avlodlari deb hisoblovchilar (sayidlar) jamoasi yetakchisining unvoni.