Qadimgi Xorazm, Qangʻ va Davan davlati
Mil. avv. IV asrda Xorazm Ahamoniylar davlatidan ajralib chiqib, mustaqil davlatga aylandi. Makedoniyalik Aleksandr va salavkiylar hukmronligi davrida ham Xorazm davlati mustaqil edi. Bu o‘lka aholisi xo‘jaligining asosini dehqonchilik tashkil etgan.
Xorazmda shaharsozlikning boshlanishi miloddan avvalgi VII asrga borib taqaladi (Ko‘zaliqir shahri xarobalari). Bu yerda mahalliy hukmdorning qarorgohi bo‘lgan ulkan qal’a bunyod etilgan edi (Qal’aliqir shahri xarobalari). Miloddan avvalgi III–II asrlarda Jonbosqal’a Xorazmning qadimgi shahri bo‘lgan. Qo‘yqirilganqal’a xarobalaridan aylana shaklda qurilgan mustahkam ibodatxona qoldiqlari topilgan.
Milodiy II–III asrlarda Tuproqqal’a shahrida bundan ham ulug‘vor va muhtasham qurilish ishlari amalga oshirilgan edi. Shahar qudratli mudofaa devorlari bilan o‘ralib, devor burchaklarida burjlar qurilgan. Markazdan o‘tgan ko‘cha shaharni ikki qismga bo‘lgan, undan esa yon-atrofga ko‘chalar ketgan, mahallalar bir-biridan ajralib turgan. Markaziy maydonda muhtasham saroy va ibodatxonalar joylashgan.
Qasrdagi saroy devorlari shohlar, lashkarlar, sozandalar, shuningdek, hayvonlar va qushlar tasviri bilan bezatilgan. 20 dan ortiq bo‘yalgan loy haykallar zallardan biridagi tokchalarda devor bo‘ylab o‘rnatilgan.
Xorazmda ayniqsa hunarmandchilik yuksak darajada rivoj topgan. Kulolchilik, temir, mis asboblar, qurollar, zargarlik buyumlariga talab katta bo‘lgan. Xorazm aholisi So‘g‘diyona, Marg‘iyona, Baqtriya va dasht ko‘chmanchilari bilan yaqindan savdo munosabatlarini o‘rnatgan. Bu o‘lkadan muhim karvon yo‘llari o‘tgan. Mil. avv. I asrda va milodiy dastlabki asrlarda Xorazmda kumush va mis tangalar zarb qilingan.
O‘rta Osiyodagi eng qadimgi yozuv Xorazm hududidan topilgan. Bular Oybo‘yirqal’a (miloddan avvalgi V–IV asrlar) yodgorligidan xum sirtiga bitilgan yozuv va Qo‘yqirilganqal’adan topilgan ayrim mahalliy yozuvlardir (miloddan avvalgi III–II asrlar). Milodiy I asrda Xorazmda ishlab chiqilgan mahalliy taqvimdan xorazmliklar VIII asrga qadar foydalanishgan.
Qang‘ davlati
Xitoy manbalaridan bu davlatning Qang‘yuy deb atalgani ma’lum. Mil. avv. III asrda unga saklar asos solishgan. Qadimshunoslarning aniqlashicha, Toshkent vohasiga miloddan avvalgi III asrda asos solingan, Qanqa – Qang‘xa shahar-qal’asi saklarning o‘sha kezlardagi poytaxti Qang‘dez bo‘lgan. Xitoy manbalarida bu shahar Bityan deb atalgan. Qang‘ davlatining asosiy shaharlari Sirdaryo sohillari bo‘ylab joylashgan. Miloddan avvalgi II asr oxirida Qang‘ qudratli davlat birlashmasiga aylanadi. Uning hukmdorlari o‘z nomidan tangalar zarb qildirgan. Qang‘ davlatida istehkomlar, ibodatxonalar, savdo va hunarmandchilik mahallalari barpo etilgan.
Davlatning madaniy markazlaridan biri Toshkent vohasi edi. Ayni shu hududda o‘troq ziroatchilik va hunarmandchilik madaniyati vujudga kelgan. Uning hududidan Buyuk ipak yo‘lining shimoliy tarmog‘i o‘tganligi davlat iqtisodining gullab-yashnashiga imkon yaratdi. Lekin ayni shu hol ko‘chmanchi qabilalar bilan urushlar kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. Bu urushlarda qang‘arlar (Qang‘ davlati aholisini shunday atashgan) ko‘pincha g‘olib chiqar edi. Milodiy III asrda Qang‘ davlati parchalanib ketdi.
Davan davlati
Davan davlati (Xitoy manbalarida bu o‘lka shu nom bilan tilga olinadi) taxminan, mil. avv. III asrda paydo bo‘lib, Farg‘ona vodiysida joylashgan. Xitoy hukmdorlari bir necha bor bu davlatni bosib olmoqchi bo‘ldi, biroq ularning harakatlari behuda ketdi. Harbiy yurishlarning birida ular Davan davlatining poytaxti Ershini qo‘lga kiritishdi, biroq aholisining tovon to‘lashi evaziga uni tashlab chiqishgan.
Davan davlati Xitoy va Sharqning boshqa mamlakatlari bilan bo‘lgan xalqaro savdoda muhim o‘rin tutgan. Xitoy hukmdorlarini ko‘proq Farg‘onaning zotli otlari qiziqtirardi. Otlar naslining biriga hatto ular «Samoviy» deb nom berganlar. «Samoviy otlar» baquvvat va chopqir bo‘lgan.
Qadimshunoslar topgan dalillar Xitoy solnomalaridagi ma’lumotlarni tasdiqladi. Ko‘p sonli aholiga, yaxshi qurollangan va mashq ko‘rgan qurolli kuchlariga ega bo‘lgan Davan mil. avv. II–I asrlarda yuksak taraqqiy etgan davlatga aylangan. Davan davlatining Sho‘rabashat, Uchqo‘rg‘on singari shaharlari atrofidagi aholisi yerni ishlash, sholi va bug‘doy yetishtirish, bog‘dorchilik va uzum yetishtirishda katta yutuqlarga erishgan. Olimlarning aniqlashicha, milodiy III asrda Davan davlati barham topgan.
