Tabiiy sharoiti va qadimgi aholisi

Apennin yarimorolida iqlim iliq bo‘lib, yil bo‘yi o‘rtacha yomg‘ir yog‘ardi. Yarimorolni to‘liq egallagan Italiya zaminida qurg‘oqchilik ham, qattiq sovuq ham bo‘lmasdi. Yegulik mahsulotlar mo‘l-ko‘lligi va tuproq unumdorligi tufayli ko‘p asrlar davomida qadimgi Italiya aholisining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik va chorvachilik bo‘lgan. Qadim zamonlardan boshlab Apennin yarimorolida turli xil qabilalar yashagan. Lig‘urlar Italiyaning qadimgi qabilalaridan biri bo‘lib, chorvachilik bilan shug‘ullangan.

«Italiya» so‘zi (yunoncha «vitulus» so‘zidan olingan) «buqa, buzoqcha» ma’nosini bildiradi. Mil. avv. VIII–VI asrlarda Italiya sohillarida koloniyalarga asos solgan yunonlar bu mamlakatda sigirlarni o‘tlatish uchun ajoyib o‘tloqlarni topgan.

Apennin yarimorolidagi eng katta daryo Po daryosidir. Yarimorolning qabilalari italiklar deb nomlangan. Italiyaning shimoli-g‘arbiy qismida etrusklar yashagan. Ularning asosiy mashg‘uloti dehqonchilik bo‘lgan. Mil. avv. VIII asrda etrusklar Italiyada 12 ta shahar-davlatning ittifoqini tuzishadi. Etrusklar Sharq mamlakatlari bilan erkin savdo-sotiq qilish uchun yunon koloniyalariga qarshi kurash boshlaydi. Afrikaning shimoliy sohilida joylashgan Finikiya koloniyasi – Karfagen shahar-davlati ham ularga qo‘shildi. Avvaliga karfagenliklar va etrusklar g‘alaba qozonishdi, ammo ko‘p o‘tmay yunon qo‘shini ularni quruqlik va dengizda tor-mor qildi.

Rimga asos solinishi

Rim shahri Tibr daryosi bo‘yidagi dehqonchilik manzilgohlaridan boshlangan. Tibr bo‘ylab joylashgan kichik manzilgohlar birlashib, katta shaharga aylandi. Rim yettita tepalikda joylashgan. Tibr toshgan kezlarda tepaliklar o‘rtasidagi yerlar odam o‘tolmaydigan botqoqlikka aylanib qolar edi. Shahar joylashishi harbiy nuqtai nazardan juda ham qulay bo‘lgan. Daryo va botqoqlik lotinlarni qo‘shni qabilalar hujumlaridan himoya qilar edi.

Rivoyatga qaraganda, mil. avv. 753-yilda Rim shahriga aka-uka Romul va Rem tomonidan asos solingan. Dunyoga kelganlaridan so‘ng chaqaloqlarni savatga solib, Tibr daryosi bo‘yiga tashlab ketishadi. Daryo bo‘yida ularni Ona bo‘ri topib olib, emizadi va boqadi. Keyin aka-ukalarni bir cho‘pon topib olib tarbiyalaydi.
Voyaga yetganlarida esa ular Tibr bo‘yida shahar barpo etishga ahd qilishadi. Aka-ukalar janjallashib qolib, Romul o‘z inisini o‘ldirib qo‘yadi, shaharga esa o‘z nomini beradi. Bugungi kunda, afsonada aytilganidek, egizaklarni emizgan Ona bo‘ri Rimning timsoli hisoblanadi. Rim katta shaharga aylanadi. Kapitoliy tepaligida dushmanlardan himoyalanish uchun qal’a bunyod etiladi.

Qadimgi Rimda boshqaruv

Ilgari rimliklar o‘z hukmdorlarini saylashardi. Hukmdorlar ham harbiy boshliq, ham sudya, ham kohin bo‘lishgan. Laqabi Mag‘rur Tarkviniy degan kishi mamlakatga saylab qo‘yilgan hukmdorni o‘ldirib, hokimiyatni egallab oldi. Bundan darg‘azab bo‘lgan aholi qo‘zg‘olon ko‘tarib, Tarkviniyni shahardan haydab yubordi. Shahar ahli butun hokimiyat bir kishi qo‘lida jamlanishiga yo‘l qo‘ymaydigan boshqaruv shakliga o‘tishga qaror qiladi. Podsho hokimiyatining ag‘darilishi Rim respublikasi asosini yaratdi.