O‘rta Osiyo davlatlarining hududi

XIX asrda O‘rta Osiyoda uchta mustaqil davlat mavjud edi. Bular Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklaridir. Bu davlatlarda ishlab chiqarish, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, savdo-sotiq va boshqa sohalar rivojlangan bo‘lsa-da, ularning taraqqiyoti ilg‘or Yevropa davlatlari darajasidan past edi. Amirlik poytaxti islom dini markazlaridan biri bo‘lib, ʻʻBuxoroi Sharifʼʼ, ya’ni ʻʻMuqaddas Buxoroʼʼ nomiga ega bo‘lgan. Amirlik chegaralari janubda Amudaryoning chap qirg‘og‘idan boshlanib, shimolda Sirdaryogacha, sharqda Pomir tog‘laridan g‘arbda Xiva xonligi yerlarigacha cho‘zilgan.
Davlat hududi XIX asrning o‘rtalarida Eron, Afg‘oniston, Qo‘qon va Xiva xonliklari, qozoq juzlari yeri bilan chegaradosh bo‘lgan. Amirlikning markaziy qismi Buxoro va Samarqand shaharlari joylashgan Zarafshon vodiysi hisoblangan. Amirlikda Buxoro, Samarqand, Shahrisabz, Qarshi, Kitob, G‘uzor, Termiz, Sherobod, Hisor, Ko‘lob kabi yirik savdo-sotiq, hunarmandchilik va madaniy markazlar hisoblangan shaharlar ham mavjud edi.

Unga hozirgi Tojikistondagi Vaxsh, Kofarnihon, Panj daryolari vodiysidagi yerlar, Turkmanistondagi Murg‘ob daryosi vohalaridagi joylar qarashli bo‘lgan. Shu bilan birga hududiy jihatdan beklik va tumanlarga bo‘linib, ularni amir tomonidan tayinlangan beklar boshqargan. Amirlikda 40 ta beklik bo‘lgan. Xiva xonligi XIX asrning ikkinchi yarmida janubda Eron, sharqda Buxoro amirligi, g‘arbda Kaspiy dengizi, shimolda qozoq juzlari yeri bilan chegaradosh bo‘lgan. Xonlikning ma’muriy markazi Xiva shahri hisoblangan.
Xonlikda Xiva, Kat, Yangi Urganch, Hazorasp, Qo‘ng‘irot, Xo‘jayli kabi bekliklarning markazlari bor edi. Xiva xonligi 18 ta beklik, 2 ta noiblikka bo‘lingan va ularni xon tomonidan tayinlangan beklar va to‘ralar boshqargan.
XVIII asrning boshlarida, asosan, Farg‘ona vodiysi va Sirdaryoning quyi qismigacha bo‘lgan hududlar Buxoro amirligidan ajralib, mustaqil davlat – Qo‘qon xonligi tashkil topadi. Xonlik sharqda Sharqiy Turkiston, g‘arbda Buxoro amirligi va Xiva xonligi, shimolda Qozoq xonliklari yerlari bilan chegaradosh bo‘lgan. Xonlikning janubiy chegaralari Qorategin, Ko‘lob, Darvoz, Sho‘g‘non singari tog‘li o‘lkalarni o‘z ichiga olib, bu hududlar uchun Buxoro amirligi bilan tez-tez to‘qnashuvlar bo‘lib turgan. Xonlikda Qo‘qon, Toshkent, Andijon, Marg‘ilon, Namangan, O‘zgan, O‘sh, Pishpak, Turkiston, Chimkent kabi ma’muriy, savdo-sotiq va madaniy markazga aylangan shaharlar bo‘lgan. Xonlikning hududi Buxoro amirligi va Xiva xonliklaridan farqli o‘laroq sersuv daryolar, so‘lim vodiylar, serhosil yerlarga boy bo‘lgan.
Xonlik 15 ta beklikka bo‘linib, ularni, asosan, xon tomonidan o‘z qarindoshlari va yaqinlaridan tayinlangan kishilar boshqargan.

O‘rta Osiyo davlatlarining aholisi

XIX asrning o‘rtalariga kelib Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari aholisining etnik tarkibi bir-biriga yaqin bo‘lib, ularda, asosan, o‘zbeklar yashagan. Shu bilan birga uchala xonlik hududlarida tojiklar, qozoq lar, qoraqalpoqlar, turkmanlar, qirg‘izlar ham istiqomat qilgan. Jumladan, bu davrda Buxoro amirligining aholisi soni 2 million atrofida bo‘lib, aholining etnik tarkibi, asosan, o‘zbeklar, tojiklar, turkmanlar, qoraqalpoqlar, qozoqlardan tashkil topgan. Aholining asosiy qismi sersuv vohalarda yashagan. Amirlikda mang‘it, saroy, qo‘ng‘irot, kenagas, qarluq, qalmoq, nayman, qipchoq kabi o‘zbek urug‘lari ko‘pchilikni tashkil qilgan. Xiva xonligida aholi soni 800 ming kishidan ortiq bo‘lgan. Xonlik aholisining etnik tarkibi, asosan, o‘zbeklardan, bundan tashqari turkmanlar, qoraqalpoqlar, qozoqlar va boshqalardan tashkil topgan. Qo‘qon xonligida aholi soni 3 millionga yaqin bo‘lib, asosan, o‘zbeklardan iborat bo‘lgan. Shu bilan birga u yerda qirg‘izlar, tojiklar, qozoqlar, uyg‘urlar, yahudiylar, hindlar va boshqa elat vakillari ham yashagan. Bu davrda uchala davlatda ham aholining asosiy qismini tashkil qilgan o‘zbeklar o‘troq turmush tarzida hayot kechirib, dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan, qozoqlar, qoraqalpoqlar, turkmanlar va qirg‘izlar esa ko‘chmanchi turmush kechirib, asosan, chorvachilik bilan shug‘ullangan.

Yakunlarni chiqaramiz!
► Ularning hududi bugungi kundagi O‘zbekistondan tashqari, Qirg‘iziston, Qozog‘iston, Tojikiston va Turkmaniston yerlarining bir qismini ham o‘z ichiga olgan.

► Buxoro amirligi: 40 ta beklik – 2 mln. aholi.
Xiva xonligi: 18 ta beklik, 2 ta noiblik – 800 ming aholi.
Qo‘qon xonligi: 15 ta beklik – 3 mln. aholi.