Qo‘qon xonligidagi ichki siyosiy nizolarning kuchayishi
Rossiya imperiyasi XIX asrning 50–60-yillarida harbiy istilochilik yo‘li bilan Qo‘qon xonligi hududining bir qismini bosib oldi. K. P. Kaufman xonlikda o‘z ta’sirini kuchaytirish maqsadida 1868-yilda xon bilan shartnoma tuzdi. Unga ko‘ra xonlikda Rossiya savdogarlariga katta imkoniyatlar berildi. Bu davrda xonlik yerlari ancha qisqarib, xazinaga tushadigan daromadlar kamaydi. Urush natijasida ko‘rilgan zararlar xalq ommasi zimmasiga tushdi, soliq va majburiyatlar ko‘paydi. Buning oqibatida xonlikda ichki nizolar, xalq noroziligi kuchaydi. XIX asrning 70-yillarida Qo‘qon xonligida ko‘plab qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tdi. Ulardan biri 1875-yil bahorida avj olib, unga Mulla Is’hoq Mullo Hasan o‘g‘li ʻʻPo‘latxonʼʼ nomi bilan rahbarlik qildi. Qo‘qon hukmdori Xudoyorxon qo‘zg‘olonni bostirish uchun Abdurahmon Oftobachi, Iso Avliyolar boshchiligida qo‘shin yubordi. Lekin ular 17-iyulda qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tib ketdi. Xudoyorxonning o‘g‘li Nasriddinbek ham qo‘zg‘olonchilarga qo‘shilgandan so‘ng, 20-iyulda Xudoyorxon K. P. Kaufmandan yordam so‘rashga majbur bo‘ldi. Uning ukasi va ikkinchi o‘g‘li ham qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tib ketgach, xon general-gubernatordan panoh izlab Toshkentga ketdi. K. P. Kaufman uni Orenburgga jo‘natdi. Xudoyorxon Orenburgdan Hindiston orqali Makkaga boradi va u yerdan qaytib kelayotganda kasallikga chalinib, 1882-yilda Afg‘onistonda vafot etdi.
Xudoyorxondan so‘ng taxtga Nasriddinbek o‘tirdi. Taxtni egallashga harakat qilgan Po‘latxon Nasriddinbek va Abdurahmon Oftobachiga qarshi bo‘lib qoldi. Qo‘qon xonligida siyosiy vaziyat keskinlashib, qo‘zg‘olon butun vodiyni qamrab oldi. Mustamlakachi hukumat qo‘zg‘olonchilarga qarshi katta harbiy kuchlarini yuborgan. Janglar keskin davom etayotgan vaqtda Nasriddinbek mag‘lubiyatdan qo‘rqib, 1875-yil 22-sentyabrda taslim bo‘ldi va fon Kaufman bilan shartnoma imzoladi. Unda o‘zini imperatorning ʻʻsodiq quliʼʼ deb tan olishi, tashqi siyosatda hech qanday bitimlar tuzolmasligi, ikki million rubl tovon to‘lashi, Sirdaryoning o‘ng sohilidagi yerlar — Namangan va Chust Rossiya ixtiyoriga o‘tgani belgilangandi. Bu yerlarda tashkil qilingan Namangan bo‘limiga general M. Skobelev boshliq etib tayinlanadi.
Nasriddinbek imzolagan shartnomadan norozi bo‘l gan aholi yana qo‘zg‘olon ko‘tardi. Po‘latxonning tarafdorlari soni oshdi va buning natijasida u Nasriddinbekni siqib chiqarib, hokimiyatni o‘z qo‘liga oldi.
Andijonga uyushtirilgan hujum
Po‘latxon qo‘zg‘olonining kuchayib ketishidan xavotirga tushgan mustamlakachi hukumat ularni tor-mor qilish uchun Andijonga hujum qildi.
Chunki qo‘zg‘olonchilarning asosiy kuchlari shu yerda joylashgandi. General M. Skobelev boshchiligidagi hujum 1875-yil oktyabr oyi boshida boshlandi.
Shahar kun davomida to‘plardan o‘qqa tutildi. Andijon aholisi mudofaa janglarida shaharning har bir qarich yeri uchun jon-jahdi bilan kurashdi.
M. Skobelev boshchiligidagi qo‘shinning dastlabki urinishlari jiddiy qarshilikka uchradi. Shundan so‘ng podsho hukumati qo‘shinlari barcha imorat va xonadonlarga o‘t qo‘yib, shaharni yong‘in ichida qoldirdi. Shahar to‘xtovsiz ravishda artilleriyadan o‘qqa tutib turildi. Bu shahar himoyachilarini og‘ir ahvolga solib qo‘ydi. Uch soat davom etgan betinim o‘qqa tutishdan so‘ng kechqurun podsho hukumati qo‘shinlari yana hujumga o‘tdi. Lekin bu hujum ham natija bermadi. Erta tongdan boshlab yana to‘plardan kun bo‘yi o‘q yog‘dirildi. Biroq shahar himoyachilarining qarshi hujumga o‘tishi podsho qo‘shinlarini chekinishga majbur qildi. Shahar 1876-yil yanvarda uyushtirilgan ikkinchi hujum natijasida qiyinchilik bilan egallandi.
Namanganning bosib olinishi
Rossiya imperiyasining general M. Skobelev boshchiligidagi qo‘shinlari 1875-yil 18-oktyabrda Namanganga joylashib, K. P. Kaufman qo‘mondonligi ostidagi harbiy kuchlarga qo‘shildi. Mustamlakachi qo‘shinlarga qarshilik harakatlari Namanganda bir oy davom etdi. Shaharni ozod etish uchun atrofdagi qishloqlardan qo‘shimcha kuchlar keldi. Shunga qaramasdan, podsho qo‘shinlari tomonidan shaharning yarmi qo‘lga kiritildi. Podsho hukumati harbiy qo‘shini uch kun davomida shahar qal’asida turdi. Ikki tomon o‘rtasida janglar 1876-yil yanvar oyi oxirigacha davom etdi.
General M. Skobelev boshchiligidagi qo‘shin fevral oyiga kelibgina harbiy qurol ustunligi bilan g‘alabaga erishdi. Po‘latxon va uning tarafdorlari qatl qilindi. 1876-yil 19-fevralda podsho hukumatining Qo‘qon xonligining tugatilgani to‘g‘risidagi farmoni e’lon qilindi. Shu tariqa Qo‘qon xonligi hududi o‘rnida Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiruvchi Farg‘ona viloyati tashkil qilindi. Viloyatga Qo‘qon xonligini bosib olishdagi harbiy yurishlarga rahbarlik qilgan general M. Skobelev harbiy gubernator etib tayinlandi. XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoda olib borgan istilochilik yurishlari natijasida Qo‘qon xonligi Buxoro va Xiva davlatlaridan farqli ravishda davlat sifatida butunlay tugatildi. Uning o‘rnida mahalliy aholining asrlar davomida shakllangan an’anaviy turmush tarziga mos ma’muriy boshqaruv tizimi va hududiy birliklari tugatilib, imperiya manfaatlariga mos keladigan, ayni paytda mahalliy aholini boshqarishi uchun mustamlaka ma’muriyatga qulay bo‘lgan yangi boshqaruv tizimi qaror topdi.
Farg‘ona vodiysining bo‘ysundirilishi bilan Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga istilochilik yurishining uchinchi bosqichi (1873–1879) nihoyasiga yetdi. Bu yurishlar natijasida O‘rta Osiyoning katta hududi bosib olinib, Rossiya imperiyasining mustamlakasiga aylantirildi.
Turkmanlarning bo‘ysundirilishi
O‘rta Osiyoni bosib olishning to‘rtinchi bosqichi Amudaryo va Kapettog‘ oralig‘idagi Qoraqum sarhadlaridagi turkmanlarga qarshi qaratildi. 1879-yil iyulda Angliya Afg‘oniston hududining bir qismini bosib olgandan so‘ng inglizlar uchun O‘rta Osiyoga yo‘l ochildi. Shuning uchun 1879-yil iyulda Krasnovodskdan I. Lazerev boshchiligidagi harbiy qo‘shin turkmanlar yashaydigan hududlarga jo‘natildi. Bu yo‘nalishdagi dastlabki harakatlarda podsho hukumati qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi. Qo‘qon xonligiga qarshi harbiy yurishlarda tajribasi katta bo‘lgan general M. Skobelev boshchiligidagi qo‘shin 1880-yil may oyida ikkinchi yurishni boshladi. 1881-yilda uch oy davom etgan janglardan so‘ng qamalga olingan turkmanlar qal’asi — Go‘ktepa qo‘lga olindi. Buning natijasida istilo qilingan yerlarda Kaspiyorti viloyati tashkil qilindi. Turk manlarning batamom bo‘ysundirilishi esa 1885-yildagina amalga oshirildi. Turkmanlarning asosiy qal’asi Go‘ktepa bo‘ysundirilgach, 1881-yilda Rossiya va Eron o‘rtasidagi chegaralar belgilandi. Shu yili Sharqiy Turkistonning Ili o‘lkasidagi qo‘zg‘olon podsho hukumati qo‘shinlari tomonidan bostirilishi bilan Rossiya va Xitoy o‘rtasidagi chegaralar ham belgilandi. Shu harakatlar bilan Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyo hududidagi istilochilik yurishlarining to‘rtinchi bosqichi (1880–1885) tugadi. Shunday qilib, istilo qilingan hududlarda besh viloyat, ya’ni Sirdaryo, Yettisuv, Farg‘ona, Samarqand va Kaspiyorti viloyatlari tashkil qilinib, ular Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiritildi. Rossiya imperiyasining XIX asr o‘rtalaridan boshlab amalga oshirilgan harbiy istilochilik yurishlari natijasida Buxoro amirligi va Xiva xonligi imperiyaning protektoratiga aylantirildi. Qo‘qon xonligi esa batamom tugatildi.
Mag‘lubiyat sabablari va oqibatlari
XIX asrning ikkinchi yarmida O‘rta Osiyo xalqlari Rossiya imperiyasining harbiy yurishlariga qarshi mardonavor kurash olib bordi. Keng xalq ommasi vatan mustaqilligi va ozodligini mustamlakachilardan himoya qilish uchun qahramonlarcha jang qildi. Lekin bu davrdagi ichki nizolar, o‘zaro urushlar, hukmdorlarning uzoqni ko‘zlab ish olib bormagani oxir-oqibat yurtning mustaqilligi yo‘qotilib, o‘zgalarga tobe bo‘lishga olib keldi. O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishiga, Qo‘qon va Xiva xonliklari hamda Buxoro amirligining mag‘lubiyatga uchrashiga quyidagilar sabab bo‘ldi: Birinchidan, Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari Rossiya imperiyasiga nisbatan harbiy va iqtisodiy rivojlanish sohasida ancha orqada edi. Ayniqsa, ularning harbiy sohadagi ahvoli o‘sha davrda jahon miqyosidagi taraqqiyot darajasidan past bo‘lgan. Xonliklarning tashqi siyosatda odilona siyosat olib bormaganligi oqibatida ularning o‘zlari tashqi dunyodan ajralib qolgandi. Ikkinchidan, uchta davlat o‘rtasida o‘zaro do‘stona munosabatlar, hamkorlik va birdamlik yo‘q edi. Ulardagi siyosiy tizim, davlat boshqaruvi zamonaviy boshqaruvdan uzoq bo‘lib, o‘rta asrlarga xos yakkahokimiyatchilikka, zo‘ravonlikka asoslangandi. Buning oqibatida ichki ziddiyatlar ko‘payib, nizolar kuchaydi. O‘zaro urushlar, taxt uchun kurashlar avj oldi. Uchinchidan, urush harakatlari vaqtida xonlar biri ikkinchisiga yordam ko‘rsatmadi va o‘z tinchligini o‘ylab befarq qarab turdi. Bu esa har bir xonlikning alohida tor-mor etilishini yengillashtirdi. Shularning barchasi Rossiya imperiyasi hukumatiga qo‘l keldi va vaziyatdan foydalanib mamlakatni mustamlakaga aylantirdi. Yodda tuting! Chorizm istilosi ko‘pgina sabablar bilan bir qatorda, avvalambor, o‘sha paytda mavjud bo‘lgan siyosiy bosh-boshdoqlik, hukmron kuchlarning uzoqni ko‘ra olmasligi, ma’naviy zaifligi oqibatida ro‘y berganini tarixiy misollar isbotlab turibdi.
