Movarounnahrlik alloma, yirik diniy va siyosiy arbob, Naqshbandiya tariqatining rahnamosi va nazariyotchilaridan biri Maxdumi Aʼzamning toʻliq ismi Sayyid Ahmad Xojagi ibn Sayyid Jaloliddin Kosoniy Dahbediydir. U Fargʻona vodiysining Koson shahrida tavallud topgan. Kosoniyning otasi Qoraxoniylar (840–1212) sulolasiga mansub sultonlardan Burhoniddin Qilich ( XI asr) avlodlaridan boʻlib, onasi esa Koson sayyidlari oilalariga mansub edi.
Maxdumi Aʼzam ilk taʼlimni Koson maktablaridan birida olgan. Soʻng Axsikatda, Xoja Muborak madrasasida oʻqishni davom ettiradi. Kosoniyning domlasi Mulla Ziyo oʻz shogirdining aʼlo darajadagi qobiliyatini eʼtiborga olib, unga “ilm uz-zohir” (oddiy, umumiy ilmlar)dan yaxshi taʼlim beradi va shu bilan birga “ilm ul-botin”ni chuqur oʻrgatadi. Chunonchi, yosh Ahmad ustozining raʼyiga koʻra taniqli soʻfiy shoirlardan Jaloliddin Rumiyning (1207–1273) “Masnaviyi maʼnaviy” deb nomlangan mashhur devonini qayta-qayta oʻqib, undagi chuqur falsafiy fikrlarni “qalb koʻzlari” bilan koʻrib, anglab olishga harakat qiladi. Madrasani bitirgach, Maxdumi Aʼzam Shayx Mir Sayyid Aliga shogird tushadi. Mir Sayyid Ali yangi shogirdining bilimini sinab koʻrish uchun qiyin-qiyin savollar beradi. Maxdumi Aʼzam savollarga toʻliq javoblar qaytaradi. Shogirdining bilimidan mamnun boʻlgan shayx: “Endi men senga emas, balki sen menga ustoz boʻIding”, degan ekan. Yana bir necha kundan soʻng Shayx Ali shogirdiga bunday degan ekan: “Shosh viloyati tomon yoʻl olki, ul viloyatda zamonimiz qutbi Muhammad Qozi bordur. Xojagon (Naqshbandiya) tariqati korxonasining butun ishlari ul javonmardning qoʻllaridadur”.

Muhammad Qozi (vafoti 1516-yil) mashhur Xoja Ahror (1404–1490)ning shogirdi va oʻz zamonida Naqshbandiya tariqatining rahbari edi. U Maxdumi Aʼzamni shogird qilib oladi va tez orada oʻziga xalifa etib tayinlaydi. Manbalarga qaraganda, Maxdumi Azam oʻsha chogʻlarda (taxminan 1491–92-yillar) ustozi bilan Hirotga safar qilib, u yerda taniqli alloma va shoir Abdurahmon Jomiy bilan bir necha bor uchrashib suhbatlashadi. Olti oylik safardan soʻng Movarounnahrga qaytgach, Maxdumi Aʼzam ustozi bilan Toshkentga keladi. 1503-yilda Buxoro shahrining hokimi Muhammad Temur Sulton (1500–1504) taklifi bilan Buxoroga koʻchib boradi. Oradan biroz vaqt oʻtgach, Mahdumi Aʼzam Muhammad Qozi ruxsati bilan Axsikatga qaytadi va bu yerda mustaqil vaʼzxonlik qilib, Naqshbandiya tariqatini targʻib etishga astoydil kirishadi. Muhammad Qozi vafotidan soʻng, Naqshbandiya tariqatining barcha movarounnahrlik shayxlari Maxdumi Aʼzamni “peshvoyi tariqat” (tariqat peshvosi) sifatida eʼtirof etishdi. Tez orada Maxdumi Aʼzamning shuhrati butun Movarounnahr va uning atrofidagi qoʻshni mamlakatlarga yoyildi. «Aynan oʻsha kezlarda buyuk shoir va davlat arbobi Zahiriddin Bobur Mahdumi Aʼzamning eʼtiborini qozonish maqsadida unga Xoja Ahrorning “Risolayi volidiya” asarini turkiy tilga oʻgirib, Hindistonda bitilgan oʻz ruboiylar devoni “Devoni Bobur”ga qoʻshib yuboradi. Aftidan “Boburnoma”da bu hodisa asarning bizgacha yetib kelmagan (1509–1520-yillar voqealari zikri) qismida tavsif qilingan. Biroq Mirzo Boburning mazkur devonida Maxdumi Aʼzamga bagʻishlangan ruboiylar ham uchraydi:

Dar havoyi nafsi xudi mo umri zoʼi kardaim,
Pesh ahlulloh az afʼali xud sharmandaim.
Yak nazar ba muxlisoni xastayi dil farmon ki, mo
Xojagi (Ahmad) ro mondaim va Xojagiro bandaim.

Mazmuni:

Nafsimiz havaslarida umrimizni nobud qildik,
Endi ahlulloh (soʻfiylar) oldida qiliqlarimiz uchun sharmanda boʻldik.
Bizday xastayi dil muxlislaringga bir nazaringni tashlaki, biz
Xojagi (Ahmad)ni tashlab ketgan boʻlsak-da, lek biz uning bandalarimiz.»

Oʻz navbatida, Maxdumi Aʼzam Mirzo Boburga bagʻishlab “Boburiya” risolasini yozib Hindistonga joʻnatadi. Taxminan 1524–25-yillarda Maxdumi Aʼzam Karmana va Miyonqol hokimi Jonibek Sultonning taklifiga binoan Karmanaga koʻchib kelgan edi. Tez orada shayboniy sultonlaridan Ubaydulloxon (1504–1539), Iskandarxon (vafoti 1583-yil), Balx hokimi Kistin Qaro Sulton va boshqalar Maxdumi Aʼzamni oʻzlarining ruhiy piri deb biladilar. Maxdumi Aʼzamning ilmiy merosi boy boʻlib, u tasavvuf nazariyasi va amaliyoti, xususan, naqshbandiya taʼlimotini yanada rivojlantirish sohasida barakali faoliyat koʻrsatdi. Uning qalamiga mansub 30 dan ortiq risola maʼlum boʻlib, “Asror un-nikoh” (“Nikoh sirlari”), “Ganjnoma”, “Risolat un-samʼiyyatun” (“Samo risolasi”), “Bayoni zikr” (“Zikr bayoni”), “Risolai silsilai Xoʻjagon” (“Xoʻjagon silsilasi”), “Sharhi gʻazali Ubaydiy” (“Ubaydiy gʻazaliga sharh”), “Meʼroj ul-oshiqin” (“Oshiqlar meʼroji”), “Risolai Naqshbandiyya”, “Risolat un-vujudiyyatun” kabilar shular jumlasidandir. U oʻz asarlarining koʻp qismida ulamolar, soʻfiy shayxlar va davlat arboblari orasidagi munosabatlar xususida toʻxtab oʻtgan va tariqatning siyosiy faoliyatiga toʻla asos bor ekanligini isbotlagan. Maxdumi Aʼzam achinib yozganidek, u yashayotgan zamonda viloyat hokimlari shaxsiy manfaatlarini birinchi oʻringa qoʻyib, hokimiyat talashish bilan band edilar, tinimsiz harbiy harakatlar esa xalq ahvolini yanada ogʻirlashtirardi. Shunday murakkab siyosiy va iqtisodiy vaziyatda Maxdumi Aʼzam oʻz obroʻyidan foydalanib fitnabozlikka mayli boʻlgan viloyat hokimlarini “Ulugʻ Xoja Ahror kabi inoqlik dasturxoni atrofiga yigʻib, bir-birlariga sulh qoʻllarini uzatishga undadi”.

Paygʻambarimiz: “Amirlarning yaxshisi olimlarni, olimlarning yomoni esa amirlarni ziyorat qiladi” hadisiga Maxdumi Aʼzam quyidagicha sharh beradi: “Agar amirni ziyorat qiluvchi ulamo dono tanbehlar vositasi bilan davlatda adolatlik, ezgulik, fuqarolar orasida osoyishtalik va barqarorlik oʻrnatishni maqsad qilib olsa, bunday olim aslida mazkur (ziyorat etilgan), amir esa zoir (ziyorat etuvchi) deb hisoblanadi” (“Zubdat us-solikin va tanbeh us-salotin” risolasidan). Maxdumi Aʼzamning tasavvuf taʼlimotiga oid fikrlari Naqshbandiya nazariyasiga asoslangan. Allomaning fikricha, Naqshbandiya tariqati uch zaruriy qoidaga boʻlingan: 1) Ihvon (birodarlik). Yaʼni, tariqat aʼzolari xatti-harakatlarida hamdard, hamnafas va hamfikr boʻlishlari lozim; 2) Makon (oʻrin, mavqe). Har bir tolib murshidining nasihatlariga amal qilib, barkamollikka intilmogʻi lozim va shu jarayonda tariqat aʼzolari orasida oʻziga munosib mavqe sohibi boʻlib, oʻz martabasiga loyiq ish qilmogʻi kerak; 3) Zamon. Agar maʼlum bir zamonning xalqlari va qavmlari orasida ziddiyat va ixtiloflar paydo boʻlsa, bular tariqat birodarlarini qarama-qarshiliklarga keltirmasligi lozimdir. Ammo Maxdumi Aʼzam fikricha, ushbu qoidalar qatoriga yana bir muhimini qoʻshmoq darkor.

Yaʼni, tariqat faoliyatining samaralari xalqqa yetib borishi uchun, soʻfiy toifalarining murshidlari amirlar-u sultonlarga yaqinroq boʻlmogʻi kerak. Asosiy maqsad shuki, davlatda osoyishtalik, barqarorlik, fuqarolarni halol mehnat bilan tirikchilik qilishlariga barcha qulay sharoitlar mavjud boʻlsa, unday holda soʻfiy shayxlar davlat arboblarini qoʻllab-quvvatlaydilar.
Maxdumi Aʼzam asarlarining eng toʻla majmuasi OʻzR FA Sharqshunoslik instituti xazinasida saqlanmoqda. Alloma fikrlari va dunyoqarashlariga asosan Gʻazzoliy (1058–1111), Ibn Arabiy (1165–1240), Xoja Muhammad Porso (1345–1419) va boshqa taniqli faylasuf soʻfiy olimlarning asarlari taʼsir qilgan. Maxdumi Aʼzam Naqshbandiya taʼlimoti va umuman tasavvuf falsafasini oʻz zamoniga moslashtirgan holda yangi gʻoyalar bilan boyitdi.
“Mirot us-safo” (“Soflik oynasi”), “Asror un-nikoh” risolasida Ibn Arabiyning “Dunyo azaliy (ilohiy) mavjudotning oynaviy aksi” mavzusidagi nazariyasiga quyidagicha sharh berilgan: Mutlaq va azaliy mavjudotni darvesh yuragining koʻzgusida inʼikos etishi mumkin. Maxdumi Aʼzam esa: “Har bir inson yuragida bunday koʻzgu mavjud, ammo uni gʻofillik zangi bosgan. Zangni yoʻqotish uchun inson tariqatga kirishib, ruhiy kamolotga intilishi lozimdir”, — deydi. Yana boshqa qator risolalarida (“Odob us-solikin”, “Odob us-siddiqin”) alloma Naqshbandiya taʼlimotida murid va murshid munosabatlari borasida ham oʻziga xos fikrlarni ilgari surgan. Uning fikricha, shu tariqat odob-u qoidalarida murid va shayx munosabatlari oʻzaro hurmat-izzat asosida qurilmogʻi lozim. Shu bilan bir qatorda murid (solik) Allohga vosil boʻlish yoʻlidagi toʻsiqlarni osonroq yengmoq uchun oʻz piriga toʻla boʻysunishi kerak.

Maxdumi Aʼzam fikricha, tariqat aʼzolari xalqqa yaqin boʻlib, uning dardlari va ehtiyojlariga qaygʻudosh boʻlsa ham tariqatga, ham xalqqa foydalidir. Shu borada Maxdumi Aʼzam quyidagicha tushuntirish bergan: “Tolib (haqiqat izlovchi) uchun uning Alloh yoʻlida qilgan ibodatlari faqat xalq bilan boʻlgan aloqa va suhbatlarida samarali boʻlishi mumkinkim, agar ul nomard boʻlsa, mard boʻlur, mard boʻlsa, shirmard boʻlur va agar shirmard boʻlsa, fardmard (tengi yoʻq mard) boʻlgʻay” (“Zubdat us-solikin”). Maxdumi Aʼzam Naqshbandiya nazariyasiga yana boshqa islohotlar kiritdi. Jumladan, Naqshbandiya shayxlaridan birinchilar qatorida jahr zikri, samoa va shunga oʻxshash tasavvuf marosim tartiblari shariatga xilof emasligini isbotladi va hatto ularni maʼlum bir darajaga yetgan shogirdlari orasida tadbiq etdi. Bunday islohotlarning yagona maqsadi — “Naqshbandiya tariqatini turk (oʻzbek) va tojiklar uchun bir xil qilib, yaqinlashtirishdir”. Allomaning gapiga qaraganda, Xojagon tariqati “oʻzida koʻz koʻrmagan va quloq eshitmagan tariqatlarni mujassamlagan va shu sababdan uni tariqatlar sarasi va tuzi yoxud “silsilat uz-zahab” (oltin zanjir) deb atash mumkin. Maxdumi Aʼzamning tarjimayi holi va faoliyati yaqin shogirdlari tomonidan bir necha asarlarda yoritilgan. Ulardan Muhammad Shahri Safoyi al-Kotibning “Anis at-tolibin” (“Haqiqat izlovchilarning yaqin doʻsti”), Doʻst Muhammad Folizkorning “Tanbiyat uz-zallin val-muzillin” (“Yoʻldan adashgan va adashtiruvchilarga tanbehlar”), Doʻst Muhammad ibn Navroʻz Ahmad al-Keshi al-Kosoniyning “Silsilat us-sodiqin va anis ul-oshiqin” (“Sadoqatlilar silsilasi va oshiqlar doʻsti”) kabi asarlarda eng toʻliq va ishonchli maʼlumotlarni uchratishimiz mumkin. Shu manbalar asosida tuzilgan Maxdumi Aʼzamning toʻldirilgan tarjimayi holi ham maʼlumdir.

1617-yilda Abul-Baqo ibn Bahouddin ibn Maxdumi Aʼzam tomonidan tuzilgan “Jomeʼ ul-maqomat” deb nomlangan asar shular jumlasidandir.
Maxdumi Aʼzam yozgan risolalarga maxsus bitilgan sharhlar kam boʻlsa-da, ammo bu asarlarning tariqatning soʻnggi XVI–XX asr boshlarida bitilgan nazariy adabiyotlarga katta taʼsiri boʻlgan. Naqshbandiya tariqatining taniqli nazariyotchisi Badriddin Kashmiriy (vafoti taxminan 1620-yil) oʻzining qator asarlari (“Ravzat ar-Rizvon”,“Ravzat ul-jamol”)da Maxdumi Aʼzam risolalaridan foydalangan. Uning asrdoshi Naqshbandiya va Yassaviya tariqatlarining buyuk namoyandasi, nazariyotchisi va targʻibotchisi Sulton Ahmad Xaziniy al-Hisoriy asarlarida ham Maxdumi Aʼzam bayon etgan fikrlarga keng sharhlar bitilgan. Maʼlumki, Xaziniy 1567–1568-yillarda hajga safar qilib, soʻng umrining oxirigacha Usmoniylar saltanatiga qarashli ulkan shahar va viloyatlarda (Suriya, Qohira, Istanbul) yashab, oʻsha yerlarda Maxdumi Aʼzam gʻoyalarini targʻib etdi.